Bài liên quan
California sụp đổ toàn diện, vì đâu? (phần 1)
Quê hương của Apple và Google không điều hành nổi trường học cấp quận, cũng chẳng quản nổi ngân sách tiểu bang.Quê hương của Apple và Google không điều hành nổi trường học cấp quận, cũng chẳng quản nổi ngân sách tiểu bang. Đó là một sự sụp đổ toàn diện cả về chính trị và kinh tế.
Kỳ trước: Báo cáo đặc biệt về tương lai của nhà nước trong nền kinh tế thị trường (phần 2)
Don Novey trông không giống một doanh nhân California điển hình. Một ông lão bảo thủ đội mũ mềm bắt đầu sự nghiệp với vai trò sĩ quan quản giáo tại nhà tù Folsom State vào những năm 1970.
Nhưng ông đã giúp xây dựng một trong những ngành lớn nhất ở Tiểu bang Vàng (mỹ danh gọi California).
30 năm trước, khi Novey trở thành Chủ tịch Hội sĩ quan quản giáo hòa bình California (CCPOA), chỉ có 2.600 thành viên thực hiện nhiệm vụ ở “nơi gian khó nhất đất nước”, và cũng chỉ có 36.000 người bị giam ở California.
Hiện nay, theo Barry Krisberg từ Trường Luật Berkeley, khoảng 170.000 đang bị giam giữ và CCPOA có 31.000 thành viên. Từ trên cao nhìn xuống, California giống như quần đảo của các nhà tù.
Novey biến CCPOA trở thành một thế lực trong nền chính trị tiểu bang, không chỉ bằng những khoản quyên góp chính trị ở thủ phủ Sacramento. Ông đã khôn khéo thành lập “tam giác sắt” với các nghị sỹ Cộng hòa và các nhà thầu xây dựng nhà tù.
Ông cũng cho họ một cái cớ: xử phạm nhân án nặng hơn. CCPOA tài trợ cho luật “bất quá tam” (phạm nhân có trên ba tiền án sẽ bị xử nặng hơn), yêu cầu phải xử chung thân với ba trọng tội và giúp thành lập các nhóm bảo vệ quyền của nạn nhân.
Đến lúc Novey thôi giữ chức Chủ tịch CCPOA năm 2002, tiểu bang đã xây dựng thêm 21 nhà từ. Một số quản giáo nay kiếm được trên 100.000 USD/năm (có làm ngoài giờ).
Novey đã đàm phán được mức lương hưu bằng 90% lương khi còn làm việc với tuổi nghỉ hưu sớm nhất là 50. Đối với nhiều thành viên CCPOA, Novey vẫn là anh hùng, người cho họ công việc tốt và giúp họ an toàn hơn.
Còn hóa đơn là chuyện của người nộp thuế.
Jerry Brown, một người Dân chủ vừa mới được bầu làm Thống đốc, đối mặt với khoản thâm hụt 25 tỷ USD trong năm nay, còn lớn hơn ngân sách bang năm 1975. Đó là năm đầu tiên Brown lãnh đạo California thời còn có biệt danh “Thống đốc Ánh trăng”.
Khi ấy chính quyền California được ngưỡng mộ với đường cao tốc, với trường đại học và là tấm gương của cả cánh hữu (chủ nghĩa Reagan) và cánh tả (thuyết môi trường).
Hiện nay cả đường và trường đều xuống cấp, dù cho tổng chi chính quyền bang đã vượt 230 tỷ USD/năm (xem đồ thị). Giới chính trị California bị đánh giá thấp nhất nước.
Giống như một ngôi sao điện ảnh điên khùng, tiểu bang liên tục dùng đến “thần dược”, từ sáng kiến bỏ phiếu kín cắt giảm thuế mang tên “Kế hoạch số 13” năm 1978 tới bầu Arnold Schwarzenegger làm Thống đốc năm 2003.
Nay người ta nghiên cứu về California để biết đường mà tránh. Vì sao quê hương của Apple và Google lại không điều hành nổi trường học của quận hay ngân sách của bang, và vì sao chừng ấy người thông minh lại đi tới những thỏa thuận tồi tệ đến thế?
Những câu hỏi ấy rất đáng đi tìm câu trả lời vì những gì diễn ra ở California thường xuất hiện ở khắp mọi nơi. Và thực tế những yếu kém sau đây của California dù ít dù nhiều cũng hiện diện ở khắp các nước phương Tây.
Cơ cấu chính quyền lộn xộn
Hãy nhìn vào bản đồ hành chính của California và bạn có thể nghĩ đó là do một đứa trẻ nghịch bậy vẽ ra. Đó là một mớ hỗn độn của hàng ngàn thị trấn, thành phố và quận chồng lên nhau.
Beverly Hills và West Hollywood ở giữa Los Angeles nhưng là các thành phố độc lập. Trường học quận LA có 687.000 học sinh, nhưng có 23 trường khác có dưới 20 học sinh.
Thường thì cử tri không biết các quan chức tiêu tiền thế nào. Năm ngoái, cư dân ở Bell, một thành phố Latin nghèo với 38.000 dân, phát hiện thị trưởng được trả lương 788.000 USD/năm còn cảnh sát trưởng hưởng lương 457.000 USD/năm.
Ở Sacramento, mọi chuyện cũng chẳng rõ ràng hơn. Nhờ nhiều sáng kiến của các cử tri, 75% ngân sách nằm ngoài tầm kiểm soát của Thống đốc.
Kế hoạch số 13 giảm một nửa và đặt mức trần cho thuế nhà đất, buộc tiểu bang phải cứu trợ cho chính quyền địa phương.
Phần lớn tiền của bang là từ liên bang rót xuống. Vì thế tiền cho y tế, giáo dục, phúc lợi và nhiều thứ khác chạy lòng vòng giữa Sacramento, Washinton và nhiều thành phố ở California khác.
Điều đó khiến không một chính trị gia California nào chịu trách nhiệm về bất kỳ một bộ phận nào của chính quyền.
Điều đó phần nào cũng là vì những tai họa của riêng California, đặc biệt là Kế hoạch số 13. Nhưng phân chia trách nhiệm không rõ ràng là chuyện thường ngày ở … phương Tây.
Ví dụ như ở Úc, chính phủ liên bang điều hành chương trình chăm sóc sức khỏe chính còn bang lại quản lý bệnh viện. Ở phần lớn các nước Châu Âu, thuế nộp cho chính phủ trung ương nhưng chính quyền địa phương và cấp vùng lại tiêu tiền.
Liên minh Châu Âu giữ vai trò ngày càng giống với Washington ở Mỹ, tức là đẻ ra thêm một cấp chính quyền nữa.
Cổ lỗ
Lần cuối cùng California cải tổ chính quyền là năm 1879, khi bang chỉ có 850.000 dân; nay con số ấy là 37 triệu và mỗi ghế Thượng nghị sỹ tiểu bang nay đại diện cho nhiều dân hơn cả toàn Thượng viện 230 năm trước.
Nhà sử học California nổi tiếng Kevi Starr nói: “không bất ngờkhi một tổ chức được thành lập để quản lý dưới 1 triệu người lại đồng loạt suy sụp về mặt chính trị khi phải quản lý số dân gấp tới 40 lần.”
Với toàn nước Mỹ, chuyện cũng tương tự. Hiến pháp nước này được thiết kế cho một nước có 13 bang và 4 triệu người, khi những chuyện đáng quan tâm là tự do tôn giáo, quyền thành lập dân quân và ngăn người ta xưng vương.
Các nhà lập quốc không nghĩ tới chuyện sáp nhập Bắc Dakota và California vào liên bang, nên họ cũng không tưởng tượng nổi những rắc rối khi mà hai bang trên có quyền bỏ phiếu như nhau trong Thượng viện trong khi dân số California nhiều hơn 57 lần.
Ở Châu Âu, nhờ hai cuộc thế chiến nên gần đây nhà nước đã được tái tổ chức, dù nhiều cơ quan cũ kỹ như Viện Quý tộc (House of Lords tức Thượng viện Anh) vẫn tồn tại.
Nhiều cơ quan kỳ quặc kia vẫn hoạt động tốt và người Mỹ sùng kính hiến pháp của mình. Nhưng cơ cấu cũng là vấn đề. Khó mà nghĩ được lại có doanh nghiệp nào thành công được với cùng một cơ cấu trong suốt 23 năm chứ đừng nói đến 230.
Nền chính trị California về cơ bản là “một đám điếc cãi lộn với nhau” (chữ của GS Trường Kinh doanh Havard George Lodge).
Kỳ trước: California sụp đổ toàn diện, vì đâu? (phần 1)
Các nhóm lợi ích quá quyền lực
Trong cuốn “Logic hành động tập thể” (1965), Mancur Olson cho rằng các cá nhân duy lý sẽ làm việc chăm chỉ với một mục đích cụ thể dành riêng cho các thành viên của nhóm (ví dụ như quản giáo liên kết với nhau để đòi tăng lương); họ sẽ thiếu nhiệt tình hơn với việc công có lợi ích được chia sẻ rộng rãi.
Một khi đã hình thành, rất khó lay chuyển được một nhóm lợi ích. Duy trì đặc quyền giúp các thành viên trong nhóm có thêm rất nhiều lợi ích trong khi các nhà cải cách tương lai sẽ phải tốn rất nhiều công sức để quảng bá cho một lợi ích chung mù mờ nào đó.
Dân California từ lâu đã than vãn về lương bổng của các quản giáo, dù vậy cho đến gần đây họ mới dám lấy hết quyết tâm chính trị để hành động.
Ở các nước giàu, không có nhóm lợi ích nào minh họa cho cuốn sách của Olson tốt hơn nông dân.
Ở thung lũng Trung tâm, California, hàng tỷ đôla tiền thuế bốc hơi trước mắt bạn khi nông dân phung phí số nước quý giá của tiểu bang để trồng những loại cây mà đáng ra không bao giờ xuất hiện trên sa mạc.
40% ngân sách EU vẫn tiêu tốn vào nông nghiệp. Nông dân Ba Lan được miễn thuế thu nhập. Tương tự như các quản giáo, nông dân vẫn được hưởng trợ cấp nhờ các chính trị gia bảo thủ.
Ngay sau khi nắm quyền ở Washington, phe Cộng hòa bắt đầu khắc phục tình trạng lãng phí trong viện trợ nước ngoài bằng cách cố đưa ngân khoản dành cho nước nhận nhiều viện trợ nhất, Israel, vào ngân sách Lầu Năm góc.
Các nhóm lợi ích hoạt động đặc biệt hiệu quả trong các hệ thống chính trị như ở Mỹ, nơi cần phải quyên tiền tranh cử và bầu cử sơ bộ trong đảng mới là vấn đề.
Một chính trị gia Cộng hòa kể lại súng đã được vận động hành lang như thế nào. Nếu một nghị sỹ Cộng hòa đồng thuận với chương trình nghị sự của Hiệp hội Súng trường quốc gia (NRA), ông ta sẽ có chút tiền và được trợ giúp công tác tổ chức.
Nếu không, NRA sẽ đứng sau đối thủ trong cuộc bầu cử sơ bộ của ông. Thế nên bắt tay với NRA dễ dàng hơn nhiều. Nhiều nghị sỹ Dân chủ cũng nói y hệt về công đoàn giáo viên và cải cách giáo dục. Không đáng đi gây hấn với họ.
Lý thuyết của Olson giúp giải thích vì sao vận động hành lang quy mô lớn của giới doanh nghiệp lại dẫn tới các nhóm lợi ích đặc biệt hẹp hơn.
50 năm trước California do một cá nhân xuất chúng trong giới kinh doanh điều hành, ông sẵn sàng hạ thấp thuế, tăng đầu tư cho cơ sở hạ tầng nhưng luôn rất quan tâm tới phúc lợi của tiểu bang.
Kể từ đó, giới doanh nhân California đã phát hiện ra rằng vận động hành lang có mục tiêu có thể làm lợi cho việc kinh doanh của họ rất nhiều. Điều đó khiến khó thu được sự ủng hộ của họ đối với các dự án vì lợi ích chung như giao thông ở vùng Vịnh.
Các thủ tục mới cũng xuất hiện khi các doanh nghiệp cá thể vận động thay đổi luật lệ và tạo ra thêm rào cản gia nhập đối với các công ty mới.
Ngày càng nhiều thuế má và thủ tục
Nghiên cứu năm ngoái của Viện nghiên cứu Thái Bình Dương viết: California có chính quyền lớn thứ 4 trong các bang ở Mỹ, với chi tiêu của bang và địa phương tương đương 18,3% tổng sản phẩm tiểu bang (GSP).
Texas, tiểu bang thường được so sánh với California, chỉ tiêu có 12,1% GSP.
Nghiên cứu cũng quan tâm tới hệ thống thuế và xếp California đứng thứ 45 trong 50 bang, khi thuế suất bậc thang tăng quá nhanh gây tác hại đặc biệt nghiêm tọng.
Hệ thống thuế của tiểu bang đã rối tung kể từ khi bong bóng dotcom vỡ đúng lúc California dựa quá nhiều vào thuế thu nhập từ vốn. Khi người nộp thuế tìm cách lách luật, tiểu bang cũng cố thu thuế mọi lúc mọi nơi trong khi miễm giảm thuế cho những nhóm vận động hành lang thân tín.
Điều này minh họa cho hai vấn đề đặc hữu trong trong các chính quyền ở phương Tây. Vấn đề hẹp là cần cải cách hệ thống thuế.
Luật thuế của Mỹ đã tăng từ 1,4 triệu chữ năm 2001 lên 3,8 triệu chữ năm 2010. Các thành viên EU cũng làm cho hệ thống thuế của họ ngày càng phức tạp, với ngoại lệ đặc biệt duy nhất là hệ thống thuế đồng đều của Estonia.
Nhiều nhà kinh tế cho rằng thuế nên nhắm tới tiêu dùng và tránh khỏi thu nhập và đầu tư. Nhưng hệ thống ấy có là gì thì nó cũng nên dễ hiểu một chút.
Vấn đề rộng hơn là luật lệ ngày càng nhiều, trong đó thuế chỉ là phần rắc rối nhất.
Nhiều luật mới đã được thông qua ở Châu Âu và Mỹ có những mục đích thật cao cả: chăm sóc sức khỏe tốt hơn, không khí sạch hơn, giảm phân biệt đối xử đối với người thiểu số.
Nhưng Philip Howard từ Common Good đã chỉ ra rằng chúng quá phiền hà, dự luật về y tế của TT Obama dài tới 2.000 trang, và một khi đã thành luật, hiếm khi bị bãi bỏ.
Một giải pháp là làm theo Texas và chỉ để các cơ quan lập pháp họp theo định kỳ. Một cách khác là thêm điều khoản để bộ luật ấy sau một thời gian tự động hết hiệu lực.
Chính trị bế tắc
60 năm trước, nền chính trị ở California khá ấm áp. Đầu những năm 50, Pat Brown, cha của Jerry Brown, khi ấy là Tổng Chưởng lý theo phe Dân Chủ , từng đi chung ô tô từ Sacramento tới San Francisco vào thứ 6 với Thống đốc theo phe Cộng hòa Earl Warren.
Trong diễn văn nhậm chức năm nay, Jerry Brown miêu tả chính trị hiện nay về căn bản là cuộc chiến giữa “Modocian” và “Alamedan” (Modocian là những thị trấn nông thôn bảo thủ theo phe Cộng hòa và Alameda là những vùng đất theo phe tự do ở phía Đông San Francisco).
Người ta thích quy sự cừu địch này cho internet và những kênh truyền hình nặng tư tưởng bè phái như Fox News. Nhưng thường thì nó lại có nguyên nhân từ phía cơ cấu, như gian lận bầu cử chẳng hạn.
California thường chọn những người trung dung, như người Cộng hòa có tư tưởng tự do hay người Dân chủ có tư tưởng bảo thủ, lên làm Thống đốc, nhưng các khu vực bầu cử cơ quan lập pháp lại thường được thiết kế để đảm bảo số lượng ghế “an toàn” cao nhất.
Điều này có nghĩa là với phần lớn các chính trị gia chỉ có bầu cử sơ bộ trong nội bộ Đảng mới quan trọng. Cựu Thống đốc Schwarzenegger đã thông qua được một sáng kiến trao việc sắp xếp lại khu vực bầu cử cho một ủy ban độc lập.
Nhưng trên bình diện quốc gia, còn lâu Mỹ mới có được một cuộc thảo luận nghiêm túc về thâm hụt ngân sách.
GS Trường Kinh doanh Havard George Lodge, người từng tranh cử với Ted Kennedy tại Massachusetts năm 1962, cho rằng nhiều quốc gia phương Tây nay thảo luận như một bọn điếc.
Phe bảo thủ muốn nói về các vấn đề “vĩ mô” (thu gọn nhà nước) thay vì “vi mô” (nên cắt giảm chi tiêu thế nào). Phe tự do muốn nói về các chương trình “vi mô” cụ thể mà không bàn đến cái hóa đơn rất “vĩ mô” của các chương trình ấy.
Minh Tuấn
Theo Economist
Theo Economist
0 nhận xét:
Đăng nhận xét